Jongeren kennen nauwelijks nog spreekwoorden, gezegden en uitdrukkingen. Dat leidt tot een platte wereld, waarin alles alleen maar kan zijn wat het op het eerste gezicht lijkt. ‘Je begrijpt me toch?’
Marc van Oostendorp schrijft verrast te zijn door een verschijnsel dat ik ook al geruime tijd meen waar te nemen: jongeren lijken nauwelijks nog spreekwoorden te kennen. Of dit echt zo is, weet ik niet. Of jongeren zich hierin onderscheiden van ouderen ook niet. Wel denk ik dat de taal een spiegel is van de maatschappij en de tijd. Oorzaken zie je niet, in die spiegel. Wat wel?
Nederlandse spreekwoorden van Pieter Brueghel de Oude
Oorzaken
Voordat we in die spiegel kijken, is het leuk om even te speculeren over die oorzaken. Het ligt voor de hand om te denken aan ‘ontlezing’, aan veranderd onderwijs, aan toegenomen mobiliteit. Jongeren lezen niet alleen minder literatuur dan vroeger, dat is al enige tijd aan de gang, zodat er inmiddels thuis waarschijnlijk ook minder spreekwoorden klinken. Misschien wordt er op school ook minder aandacht aan besteed. Zeker is dat migranten die Nederlands leren, niet beginnen met spreekwoorden. Daarnaast kan de trek naar de stad debet zijn aan het verlies van feeling met de oorsprong van zegswijzen die refereren aan het plattelandsleven. Zo kan ook de ontkerkelijking leiden tot onbekendheid met aan de Bijbel ontleende uitdrukkingen.
Interpretatieproblemen
In vaste uitdrukkingen, zegswijzen en spreekwoorden wordt de taal vaak overdrachtelijk gebruikt, zodat de betekenis uitstijgt boven de letterlijke betekenis. Gezegden, parallellen en metaforen moeten worden geïnterpreteerd. Veel tijdgenoten hebben daar moeite mee, maar de bereidheid om zich daartoe in die taal te verdiepen ontbreekt.
Op een vergelijking tussen de verschijningsvorm van dancefeesten en van NSDAP-partijdagen (die moeilijk valt te ontkennen) reageert nota bene een journalist bozig en ‘beschaamd’ dat ‘dance juist mensen uit allerlei lagen samenbrengt’. Compleet het punt gemist.
Tijdens een college besprak ik de tekst van een student, die erg zijn best had gedaan om met allerlei juridische formuleringen een pijnlijke boodschap te verhullen, waarbij zijn formuleringen ook steeds nét de plank missloegen – zoals dat in de ambtelijke praktijk nogal eens gebeurt. Ik zei dat mensen het zouden waarderen als hij in gewonemensentaal schreef waar het op stond, en dat hij niet moest proberen het mooier te maken dan het was. Daarbij gebruikte ik de uitdrukking ‘Al draagt een aap een gouden ring, het is en blijft een lelijk ding’. Er klonk een verontwaardigd gesis uit de groep: de jongen was donker, niemand bleek die uitdrukking te kennen, en men dacht dat ik hem uitmaakte voor aap.
Geestelijke armoe
Die manier van woorden letterlijk nemen, dat onvermogen om vergelijkingen te interpreteren, het zijn ernstige vormen van geestelijke armoede. Ze passen helaas in een tendens: taal en communicatie moeten eenvoudig zijn, en mogen niets vragen van de geestelijke vermogens. Het oud-Hollandse mantra Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg heet nu WYSIWYG (what you see is what you get). Daarmee verdwijnt de rijkdom van beeldspraak, van achtergrondkennis, van het vermogen te abstraheren.
Platte wereld
En zo gaan niet alleen zegswijzen en symboliek teloor, maar ook stijlfiguren waar ik zelf als jongere bij zwoer: ironie, cynisme en sarcasme. Ze worden niet meer begrepen. Het, laten we zeggen, Britse gevoel voor humor – hartelijk lachen om jezelf ten overstaan van je gelijken – dat bestaat bijna niet meer. Noem het een, deels cultureel bepaald, gebrek aan relativeringsvermogen – toch al geen eigenschap waarmee de gemiddeld jongere rijkelijk bedeeld is. ‘Je begrijpt toch wat ik bedoel?’ zegt die, als je een tongue-in-cheeck-grapje maakt over iets half-verstaanbaars of onsamenhangends wat ie heeft gemurmeld of gepriegeld.
Die spiegel die de taal ons voorhoudt? Die reflecteert een platte wereld waarin alles alleen maar kan zijn wat het op het eerste gezicht lijkt: een tijdperk van letterlijkheid.
Enfin. Wie zijn billen brandt, moet op zwart zaad zitten.
