De clichés van dit tijdsgewricht waren ruim vertegenwoordigd in de troonrede: de vreselijke terminologie van wat tegenwoordig ‘verbondenheid’ heet. De rede grossiert in termen die dat beeld moeten ondersteunen. Dat lukt niet.
Het wordt elk jaar lastiger om uit de troonrede een prikkelende gedachte of helder geformuleerd idee te distilleren, maar die van dit jaar maakt het wel érg moeilijk. De clichés van ons tijdsgewricht zijn wél ruim vertegenwoordigd: de terminologie van wat tegenwoordig ‘verbinding’ heet, of, in dit geval, ‘verbondenheid’. De rede staat bol van de termen die dat beeld moeten ondersteunen en de ideeënarmoede moeten verbloemen. Dat lukt – maar niet zoals de bedoeling was.
Zeventien keer sprak de koning van Nederland van ‘Nederland’, ‘Nederlander(s)’ en ‘Nederlandse’, vier keer van ‘ons land’. Twaalf keer had hij het over ‘we’, drie keer over ‘wij’, dertien keer over ‘ons’, en tien keer over ‘onze’. ‘Ons land’, ‘ons geld’, ‘ons belang’, ‘onze manier van leven’, ‘onze normen en waarden’. Twee keer was er sprake van ‘wij allen’: ‘wij allen’ leven mee met het Caribisch deel van het Koninkrijk na de orkaan Irma, ‘wij allen’ hebben een rol in de ‘gedeelde verantwoordelijkheid en permanente opdracht’ waar ‘een verbonden samenleving’ ons voor stelt. En natuurlijk doen ‘wij’ alles ‘samen’: twee keer kwam dat woord apart voor, twee keer in ‘samenwerking’, drie keer ‘samenleving’, en dan was er ook nog één keer ‘samenhang’. Ook dat is ‘verbondenheid’.
Het is van een ongehoorde ideeënarmoede: als je het maar vaak genoeg over ‘wij’ hebt, word je vanzelf verbonden – of zoiets. Wie precies die ‘wij’ is, en wat exact ‘onze manier van leven’ inhoudt – niemand die het weet. En dat ‘samen’? Dat is het ‘samen’ van de ouder die zijn kind iets oplegt en zegt dat ‘samen af te spreken’. Een schaamteloos, fantasieloos jargon. Ja, er waren pogingen om de leegte te verbloemen – maar tevergeefs.
Ten eerste werd er té opzichtig gestrooid met doordachtheid suggererende kanttekeningen en nuanceringen: meer banen, meer huizenkopers, meer investeringen, maar: ‘Toch merkt niet iedereen de economische groei voldoende in het dagelijks leven.’ ‘Hoe goed alle cijfers en prognoses ook zijn, niet iedereen profiteert daarvan’. Veel Nederlanders plukken de vruchten van de internationalisering, maar ‘dat geldt niet voor iedereen en niet op alle terreinen’. Hoe deze landgenoten dan wél ‘verbonden’ zouden moeten worden, werd niet duidelijk.
Ten tweede werd er gegrossierd in beweringen en kwalificaties waarvan je je afvraagt waarop ze gebaseerd zijn. Zo zou het ‘fundament onder Nederland’ sterker zijn geworden. Hoe meet je dat? Dat zei de koning er niet bij. En dat ‘ons land er stukken beter voorstaat dan in 2012’ als ‘resultaat van het aanpassingsvermogen, het harde werken en de veerkracht van de Nederlandse bevolking’ – het was net zo aannemelijk geweest als hij had gezegd dat we ons door notoire eenkennigheid, luiheid en starheid nóg dieper in de nesten hadden gewerkt.
De inhoudsloosheid in combinatie met een abominabele, ambtelijke stijl stemt je als burger ook niet mild. ‘We’ zien ‘dat er in de wereld om ons heen veel aan de hand is.’ ‘Ook in de geopolitieke verhoudingen verandert er het nodige.’ ‘Een baan hebben of werkloos zijn, maakt een groot verschil in het leven van mensen.’ ‘Het beste antwoord op terrorisme is dat we vasthouden aan onze manier van leven.’ ‘Veel relevante seinen staan op groen.’ ‘Globalisering is een gegeven waarop we als land moeten inspelen.’
Dus: versterkt deze troonrede die ‘verbonden samenleving’? Jazeker: langzaam maar heel zeker rijzen uit de woordnevel achter de dijken de contouren op van een verbonden land: een in holle frasen gezwachtelde samenleving, een gespalkt Nederland van wij, van ons, van samen. Naar verwachting zal de koning in 2018 spreken van ‘ons mooie, verbonden land’, vóór 2020 van ‘ons geweldige verbonden land’, en in 2025 van ‘ons land, het beste verbonden land ter wereld.’
